Ký :

                                      XUÂN VỀ LẠI NHỚ GIO AN...

                                                                                              (Xuân Dũng)

  Giếng sâu, nối sợi gàu dài, gặp hạn vẫn cạn như chơi. Nhưng đây giếng chỉ ngang đầu gối, nước vô tư, bất chấp xung quanh nắng hạn kéo dài có nguy cơ thành sa mạc.

   Còn loại rau độc nhất vô nhị, mọc lên từ con nước này, trong sạch vô ngần, bởi chỉ cần một thoáng bùn lầy nước đọng, đang xanh tốt, nó sẽ lập tức chết lăn quay, bất đắc kỳ tử.

   Giếng nào mà lạ vậy, rau nào mà kỳ vậy ? Xin thưa, mời mọi người đến mảnh đất Gio Linh (Quảng Trị) sẽ mắt thấy tai nghe...

      Mấy năm trở lại đây, hạn hán miền Trung ngày càng tăng thì một tỉnh được mệnh danh là xứ sở nắng lửa, gió Lào, cát trắng như Quảng Trị lại càng đối mặt với nguy cơ thiếu nước trầm trọng.

   Nhớ lại mùa hè như thiêu như đốt, chạy trời không khỏi nắng. Đất đai, nhà cửa, cây cối cứ nóng lên hầm hập, vạn vật như lên cơn sốt. Công trình thủy lợi, thủy điện to nhất tỉnh ở miền núi là Rào Quán cũng cạn trơ cả đáy, còn nhiều hồ miền xuôi cũng phơi mình nứt nẻ.  Khô và khát... là cảm giác chung ngự trị mùa hè. Những giếng sâu hai, ba chục mét tưởng không bao giờ cạn cũng bắt đầu thiếu nước. Trong cái nắng điên đảo, nhiều người đã phải nhập viện điều trị.

   Chúng tôi đi đến xã Gio An (huyện Gio Linh) coi như một chuyến hành hương về giếng cổ để xem tiếng đồn có thực danh bất hư truyền hay không ? Trước mắt chúng tôi hiện ra những cái giếng độc đáo, không hề sâu hay nói đúng hơn là rất cạn, nước trong vắt nhìn thấy đáy, trời nắng chang chang mà thò tay xuống mát lạnh cả người.  Người hướng đạo lúc ấy là một "thổ công", cán bộ văn hóa xã, nhà thơ địa phương tên gọi Trần Bình. Lạ thay, khi đến đây một cảm giác mát rượi như làm nhẹ đi tiết trời oi bức. Bà con dân làng Hảo Sơn nhộn nhịp tắm giặt dưới những chiếc giếng to nhỏ khác nhau, từ đó nước chảy ra thành suối, nước trong và mát lạnh. Lạ nữa tiếng là giếng nhưng hầu như chỉ sâu ngang đầu gối là cùng mà nước vẫn tuôn chảy không ngừng, càng lạ hơn khi mực nước không dâng cao mà cũng không hạ xuống, nghĩa là rất ổn định. Chị Nguyễn Thị Hiếu, một người dân Kiên Giang lần đầu đến đây cứ xuýt xoa: " Hay quá ha. Không tận mắt thấy thì không tin nổi. Sao người xưa họ tài giỏi, thông minh làm được giếng như vầy ?". Ông Trần Bình giải thích đây là hệ thống giếng Chăm ngày xưa để lại, người Việt thừa hưởng dễ đã năm, sáu trăm năm, còn tuổi của những giếng này có thể đã ngàn năm. Ông hào hứng dẫn đường giới thiệu những giếng Ông, giếng Bà, giếng Trạng, giếng Đìa...đã được công nhận là di tích lịch sử quốc gia. Ông nói thêm: " Lạ một điều là trong chiến tranh, mảnh đất Gio Linh là túi bom, túi đạn, vậy mà các giếng cổ lại không can gì. Đây cũng là chuyện mang màu sắc bí ẩn cần suy ngẫm đó nghe". Còn tôi lại nghĩ thêm người xưa  đâu phải lúc nào cũng trọng nam khinh nữ. Ngay cả đặt tên cho giếng là nơi lấy nước nuôi người và cúng bái cũng có giếng Ông rồi lại phải có giếng Bà cho cân xứng, âm dương hòa hợp thì mới mong nhân hưng vật thịnh đó hay sao.

   Ông Nguyễn Quang Trung, một người dân Hảo Sơn vui vẻ tiếp lời : " Nước giếng cổ mùa đông thì ấm, xuống tắm không bao giờ sợ rét, còn mùa hè thì mát rượi, và từ  đời ông bà cho đến nay cho đến những năm này cũng không bao giờ khô cạn. Nước trong lành có thể dùng để uống, ngày xưa ai cũng vậy. Sau này có giếng gia đình, có nước máy thì người ta ít uống hơn, nhưng tắm giặt thì vẫn thường xuyên. Các anh chị thấy đó. Mùa hè nắng cháy, dân những nơi khác kéo nhau về đây thăm thú, đi như đi biển. Đấy, các anh xem, trẻ con tắm giếng mà không hề sợ chết đuối. Chuyện lạ hay quen?". Chúng tôi nhìn xuống, đúng như vậy thật, thì là chuyện lạ còn gì.

   Theo thạc sĩ sử học Yến Thọ, một người để tâm nghiên cứu văn hóa Chăm ở Quảng Trị thì giếng cổ ở đây là hệ thống dẫn thủy rất thông minh của tiền nhân, còn phương thức cụ thể thế nào thì đó vẫn là một bí ẩn chưa thể khám phá rạch ròi. Được biết hệ thống giếng Chăm cổ ở Gio An đã được chính quyền địa phương tu bổ và tổ chức thành tour cho du khách trong và ngoài tỉnh đến đây thưởng lãm.

      Nhớ lại lúc ấy, người nhà ông Trần Bình xắn quần vừa dọn bữa trưa tiếp khách vừa PR luôn miệng: " Trưa ni, đãi khách thành phố đáng sống có gà đi bộ, nhưng  món đặc sản quê nhà Quảng Trị mới đáng kể. Món rau liệt như dân Gio Linh vẫn gọi, còn  ngoài thị trường thì gọi là xà lách xoong. Món ni chắc anh em cũng ăn nhiều rồi, nhưng ăn rau Gio An để xem thế nào, có phải độc nhất vô nhị ?" Anh em Đà Nẵng ăn món rau liệt trộn trứng sốt cà chua, ai cũng khen ngon. Khen thật lòng, không phải xã giao. Anh em từ Đà Nẵng ra có cả người Quảng Trị xa quê, gật gù: "Đúng là ngon miệng. Rau có vị đắng nhưng xanh, tươi rất hợp khẩu vị. Tôi đã từng ăn rau này mua từ chợ Đà Nẵng, nhưng không thể có hương vị như rau liệt Gio Linh".

   Gia chủ lại cao hứng dẫn khách ra giếng cổ. Thì ra lúc ấy ham nhìn giếng, không mấy ai để ý đến rau, giờ trông lại mới biết rau trồng phía dưới giếng cổ toàn là rau liệt. Ông Đinh Thanh, một người bản địa giảng giải: "Rau liệt thường trộn hoặc làm rau sống, ai ăn quen cũng như nghiện, lâu không ăn thấy thèm, thấy nhớ. Rau này sống nhờ nước giếng cổ chảy ra, có từ lúc nào cũng không ai biết rõ. Nhưng đặc điểm của nó thì ai cũng biết, là chỉ sống được ở môi trường nước chảy và nước sạch. Nếu nước tù đọng và bẩn là nó chết ngay. Bởi vậy dễ trồng, dễ chăm bón nhưng quan trọng nhất là phải bảo đảm được nguồn nước. Nói thêm là rau này không sống chung với phân bón, thuốc trừ sâu, nên có thể gọi là rau siêu sạch".  Chị Hoàng Thị Quýt đang chăm những luống rau liệt, ngẩng đầu lên góp chuyện : " Loại rau này thường có thời vụ từ tháng tám âm lịch cho đến ra giêng. Thu hoạch thì cắt thân và ngọn, để lại cây cao hơn mặt nước, rau sẽ ra lại và thu hoạch tiếp. Trồng rau này được mùa thì gấp mấy lần trồng lúa, nông dân bầy tui cũng đỡ vất vả hơn nhiều. Còn đầu ra thì không lo, có cứ đem ra chợ Cầu Gio Linh, chợ phiên Cam Lộ, chợ tỉnh Đông Hà. Chưa kể người buôn về đây mua sĩ. Trồng rau liệt trúng mỗi sào thu hoạch vài chục triệu bạc đã có rồi".

   Mùa xuân lại về theo trên bên giếng cổ bí ẩn và những cánh đồng rau liệt xanh tươi, ngâm mình trong dòng nước trong ngần.