CHƯƠNG TRÌNH ĐẾN VỚI DÂN CA NHẠC CỔ VIỆT NAM

Phát sóng: thứ 6 ngày 17-5

Kính chào QV&CB! Rất vui được gặp lại quý vị và các bạn trong 15 phút chương trình phát thanh Đến với dân ca nhạc cổ tuần này. Thưa quý vị! Chuyện kể rằng Bác đòi nghe câu ví, nhớ làng Sen từ thuở ấu thơ, mà xung quanh vẫn lặng như tờ, Bác chờ mãi, chờ mãi không thôi...đó là những ca từ xúc động trong bài hát Lời Bác dặn trước lúc đi xa của nhạc sĩ Trần Hoàn. Vâng! Thưa quý vị! Tháng 5 đã đến, thêm một lần nữa, ngày 19 tháng 5 đang đến rất gần. Cứ mỗi dịp này, những người con của dân tộc Việt Nam lại bồi hồi, xao xuyến nhớ về sinh nhật Bác, về hình ảnh của Bác, về những công lao to lớn mà Bác đã cống hiến cho dân tộc Việt Nam. Chương trình dân ca nhạc cổ tuần này xin được giành tặng Bác kính yêu những điệu ví dặm của quê hương Người nhân kỷ niệm 129 năm ngày sinh của Chủ tịch Hồ Chí Minh.

Trích một đoạn dân ca ví dặm Nghệ Tĩnh

Bài 1: Là loại hình nghệ thuật đặc sắc của vùng đất Nghệ Tĩnh, dân ca ví, dặm không những có vị trí quan trọng trong đời sống văn hóa tinh thần mà còn là phương tiện nghệ thuật đặc trưng xứ Nghệ. Do vậy, việc dân ca ví, dặm Nghệ Tĩnh được UNESCO công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại là điều kiện thuận lợi cho việc bảo tồn và phát triển loại hình nghệ thuật này trong thời gian tới.

Ví, dặm là hai lối hát dân ca không nhạc đệm được cộng đồng người Nghệ Tĩnh sáng tác, bổ sung, chỉnh sửa cho phù hợp với từng giai đoạn, từng không gian, thời gian, hoàn cảnh và được lưu truyền trong cuộc sống từ đời này qua đời khác. Không chỉ có đặc trưng về thang bậc, cách thức, tiết tấu, giai điệu và giọng hát, mà các hình thức diễn xướng của ví, dặm Nghệ Tĩnh cũng khá phong phú bao gồm hát lẻ, hát đối, hát cuộc. Ví, dặm được thực hành diễn xướng trong cuộc sống, lao động hàng ngày, lúc ru con, khi làm ruộng, chèo thuyền, lúc dệt vải, xay lúa... Vì vậy, lối hát được gọi tên theo hoạt động như ví phường vải, ví đò đưa, dặm ru, dặm kể… Đặc biệt, ví, dặm Nghệ Tĩnh có thể diễn xướng bất cứ thời gian, không gian nào. Dân ca ví, dặm Nghệ Tĩnh không chỉ chiếm vị trí quan trọng trong đời sống văn hóa tinh thần của người Nghệ Tĩnh mà còn là phương tiện nghệ thuật đặc trưng xứ nghệ để biểu đạt tư tưởng, tình cảm, tăng cường giao lưu, gắn kết cộng đồng. Trích dân ca ví dặm

Có thể nói, ví dặm Nghệ Tĩnh chứa bên trong những đặc điểm, đặc trưng độc đáo của một vùng địa lý - dân cư. Tuy nhiên, sự bùng nổ của công nghệ thông tin và các phương tiện truyền thông đang đặt dân ca ví, dặm Nghệ Tĩnh trước những thách thức như một số làn điệu cổ, âm nhạc đang bị lãng quên hoặc được cải biên thành các làn điệu mới để thích ứng với sự phát triển chung của thời đại; dân ca ví, dặm đang bị tách khỏi môi trường diễn xướng, không gian sinh hoạt dân ca đã và đang dần bị mai một; số lượng các nghệ nhân có nhiều kinh nghiệm hát dân ca hiện cũng ngày một ít đi theo thời gian, các làn điệu dân ca dần bị mai một… Để bảo tồn và phát triển loại hình nghệ thuật đặc sắc này, hai tỉnh Nghệ An và Hà Tĩnh đã có nhiều chủ trương, chính sách, biện pháp tích cực nhằm đưa dân ca ví, dặm trở lại với đời sống văn hóa cộng đồng. Theo đó, hiện nay Nghệ An có khoảng 70 câu lạc bộ đàn và hát dân ca với hơn 2.000 thành viên; Hà Tĩnh hiện cũng có khoảng 50 câu lạc bộ dân ca ví, dặm; nhiều câu lạc bộ đã duy trì tốt và đi vào chiều sâu hoạt động. Cùng với đó, hai tỉnh cũng thường xuyên tổ chức các cuộc thi, các cuộc liên hoan dân ca ví, dặm; đồng thời đẩy mạnh quá trình đưa dân ca ví, dặm vào các trường học để tăng thêm tình yêu của giới trẻ đối với các giá trị văn hóa truyền thống…

Nghệ sỹ ví dặm Hồng Lựu chia sẻ thêm

Hát giặm là hình thức tự sự theo lối kể chuyện có vần vè để nghị luận, triết lí, tả cảnh, tả tình, tuyên truyền, châm biếm, v.v.. Hát giặm không phổ biến khắp xứ Nghệ bằng hát ví, chỉ thịnh hành chủ yếu ở các huyện phía Nam Nghệ Tĩnh gồm Can Lộc, Thạch Hà, Cẩm Xuyên, Kỳ Anh (Hà Tĩnh). Nhưng hát ví, nếu chỉ nói đến hình thức phổ biến là ví phường vải thì địa bàn chủ yếu gồm Quỳnh Lưu, Diễn Châu, Yên Thành, Đô Lương, Thanh Chương, Nam Đàn (Nghệ An), trong đó, Nam Đàn được nói đến nhiều nhất: Thanh Chương là đất cày bừa/ Nam Đường (Đàn) bông vải hát hò thâu canh. Tuy có một số điểm khác nhau nhưng hát ví và hát giặm đều là tiếng lòng thốt ra qua cách diễn xướng mộc mạc, điệu thức dung dị, ngôn từ đặc biệt của nhiều thế hệ người lao động Nghệ Tĩnh. Vì thế, tên gọi cũng như các nghiên cứu có thể gộp chung là ví giặm Nghệ Tĩnh. Từ bao đời nay, dân ca ví, dặm Nghệ Tĩnh đã trở thành món ăn tinh thần quen thuộc của người dân xứ Nghệ. Không chỉ hiện diện trong cuộc sống lao động, sinh hoạt hàng ngày, chất liệu, âm hưởng của ví, dặm còn lan truyền vào các tác phẩm âm nhạc mới. Sự ra đời của hàng trăm ca khúc mang âm hưởng dân ca ví, dặm Nghệ Tĩnh đã chứng tỏ sức sống bền lâu của loại hình âm nhạc dân gian này.

Trích ví dặm Nghệ Tĩnh

Bài 2: Thưa quý vị! Với âm cao trong trẻo, âm trung nhẹ nhàng còn âm trầm thì dày, dải âm rất rộng vì thế mà thanh âm phong phú, thể hiện được rất nhiều đề tài và cung bậc cảm xúc, mệnh danh là nữ hoàng của các nhạc cụ dân gian – đó chính là đàn Tỳ bà.

Đàn tỳ bà có chiều dài 3 thước 5 tấc (khoảng 11,6cm), 3 thước tượng trưng cho tam tài (Thiên, Địa, Nhân), 5 tấc thể hiện ngũ hành (Kim, Mộc, Thủy, Hỏa, Thổ), 4 sợi dây thể hiện cho tứ quý (bốn mùa Xuân – Hạ – Thu – Đông). Đàn Tỳ Bà được chế tác bằng gỗ ngô đồng ở mặt trước, mặt sau là gỗ gụ hay đàn hương. Cần đàn và thùng đàn liền nhau có dáng như hình quả lê bổ đôi. Mặt đàn bằng gỗ nhẹ, xốp, để mộc. Phía mặt cuối thân đàn có một bộ phận để mắc dây gọi là ngựa đàn. Đầu đàn (hoặc thủ đàn) cong có chạm khắc rất cầu kỳ, khi là hình chữ thọ, khi là hình con dơi. Nơi đầu đàn gắn bốn trục gỗ để lên dây. Phần cần đàn có gắn 4 miếng ngà voi cong vòm lên gọi là Tứ Thiên Vương. Tám phím chính làm bằng tre hoặc gỗ gắn ở phần mặt đàn cho các cao độ khác nhau. Thuở xưa dây đàn se bằng tơ tằm rồi đem vuốt sáp ong cho mịn, hoặc sử dụng gân bò, ngày nay người ta thay dây tơ bằng dây nilon hoặc thép.

Tỳ Bà đã du nhập sang nước Việt từ rất sớm. Bằng chứng là hình chạm các nhạc công trên tảng đá vuông dùng làm chân cột chùa Phật Tích, Bắc Ninh, có chạm hình đàn Tỳ Bà giữa hai nhạc công dùng ống Sênh, và ống Tiêu thổi dọc. Trong khi đàn tranh có vóc dáng mà không thấy những con nhạn căng dây, đứng giữa hai nhạc công thổi ống Sênh và ống Sáo ngang. Nguyễn Ánh tức vị Hoàng Đế năm 1802 lấy niên hiệu là Gia Long, đặt quốc hiệu là Việt Nam, từ năm 1802 người Trung Hoa đổi tên An Nam Quốc Nhạc lại thành Việt Nam Quốc Nhạc.

Nhà Nguyễn chấn chỉnh nhạc cung đình. Lập Dàn Đại Nhạc gồm Kèn, Trống là chính. Và Dàn Nhã Nhạc cũng gọi là Tiểu Nhạc hay Ti Trúc Tế Nhạc, vì dàn nhạc gồm những nhạc khí mắc dây tơ và cây sáo trúc. Tỳ Bà có mặt trong dàn nhạc cung đình. Đàn Tranh, đàn Nguyệt, đàn Nhị, đàn Tam và đàn Tỳ Bà trở thành ban Ngũ Tuyệt của ca nhạc thính phòng Huế (tiền thân của Ca Huế), đồng thời lưu truyền trong nhạc dân gian và tồn tại cho đến nay.

Trích độc tấu tỳ bà

Kỹ thuật gảy đàn tỳ bà có độ khó khá cao, là một trong những loại nhạc cụ dân gian có sức biểu cảm phong phú nhất, lịch thiệp và hàm chứa thông điệp không thể diễn tả bằng lời. Màu âm đàn Tỳ Bà trong sáng, vui tươi, thể hiện tính chất tươi sáng và trữ tình. Màu âm hơi giống đàn Nguyệt nhưng có phần hơi đanh và khô hơn, nhất là ở những khoảng âm cao. Vì thế, đàn Tỳ Bà thường để độc tấu các bản nhạc cổ truyền Dân tộc, khả năng độc tấu rất phong phú hay sử dụng trong các Ban nhạc Tài tử, Phường Bát âm, Dàn nhạc Cung đình Huế, Dàn nhạc Cải lương, đặc biệt gần đây được đưa vào Dàn nhạc Dân tộc Tổng hợp hòa tấu và Dàn nhạc Giao hưởng Dân tộc. Nghệ sỹ đàn tỳ bà Phùng thị Lan Anh – môt người con QT đam mê đàn tỳ bà hiện công tác tại Trường Trung cấp VHNT Huế chia sẻ thêm:

Phỏng vấn: Lan Anh

Mặc dù đàn tỳ bà có xuất xứ từ các nước khác, nhưng qua thời gian dài sử dụng nó đã được bản địa hóa và trở thành cây đàn của Việt Nam, thể hiện sâu sắc, đậm đà những bản nhạc mang phong cách của dân tộc Việt Nam trong lĩnh vực khí nhạc.

Trích độc tấu tỳ bà

Và đến đây thì chúng tôi cũng xin khép lại 15 phút CT đến với dân ca nhạc cổ tuần này. Hẹn gặp lại quý vị vào khung giờ này tuần sau cùng những làn điệu dân ca đặc sắc trên mọi miền đất nước Việt Nam thân yêu. Chào tạm biệt và hẹn gặp lại!