Một  ngày trời đẹp, chúng tôi lại về xã Trung Hải thuộc huyện Gio Linh tỉnh Quảng Trị mà trụ sở ủy ban xã đóng tại thôn Hải Chữ để tìm hiểu thêm những làng quê thân thiết bao đời.

 Ngay cạnh thôn Hải Chữ là thôn Xuân Long. Theo Đồng Khánh dư địa chí vào thế kỷ 19, đơn vị hành chính của một tổng thuộc huyện Gio Linh bây giờ gồm có như sau. Tổng Xuân Hòa có 14 xã, thôn, phường: An Xuân (phường), Bảo Lộc (phường), Cát Sơn (phường), Cẩm Phổ, Cao Xá, Cương Gián, Hải Chữ, Kênh Môn, Thủy Bạn, Thủy Khê, Vũ Xá, Xuân Hòa, Xuân Mỵ, Xuân Long. Làng quê nơi đây gắn bó với dòng sông Cánh Hòm và dòng chảy của con nước đã tạo nên một điểm nhấn dọc con đường thủy trước khi con sông này gặp sông Hiền Lương rồi cùng nhau ra biển lớn.

 Toàn cảnh sông nước vùng này cho thấy sự đan xen giữa xóm thôn với ruộng đồng, gắn bó với thủy văn xung quanh. Nhất là từ khi hình thành con đập ngăn mặn giữ ngọt thì vị trí này càng trở nên đáng chú ý trong đoạn cuối cuộc hành  trình của một dòng sông. Những người dân làng và cả quanh vùng từ huyện Vĩnh Linh cũng vào đây câu cá, đánh bắt thủy sản, coi đó vừa là thú vui truyền thống dân dã vốn quen thuộc ở những địa bàn sông nước lại góp phần cải thiện bữa ăn hay thu nhập gia đình. Có thể nói đây là hình ảnh đặc trưng của những cư dân sống gần gũi với dòng sông đầy ắp kỷ niệm trong mỗi đời người hôm sớm, để lại vô vàn những cảm xúc vui buồn qua thời gian năm tháng như con nước vơi đầy của tận cùng Gio Linh-Quảng Trị mà thấy như có bóng dáng của kênh rạch, sông nước phương Nam. Câu chuyện có thể không đầu không cuối nhưng bao giờ cũng rất đáng nhớ và sinh động bởi nó luôn cựa quậy trong đời sống thường nhật, kể cả với những người tuổi tác đã gần đất xa trời. Ông Hoàng Xuân Lương, thôn Xuân Long, Trung Hải, Gio Linh, nói (băng)

 Sông Cánh Hòm cũng chảy dọc qua ruộng đồng, làng xóm Xuân Long cũng làm nên một nét quê ở một nơi nằm giữa hai con sông đáng nhớ. Nhà cửa, ruộng vườn, đường sá Xuân Long hôm nay. Nhưng nếu nhắc lại sau lưng làng quê này là dòng sông Hiền Lương và trước mặt là dòng sông Cánh Hòm thì lịch sử sẽ là cuốn phim quay chậm khi ngược lại thời gian về những tháng năm chinh chiến trường kỳ vừa qua để thống nhất non sôn. Chính những người dân ở đây đã tiếp lương, tải đạn, chở thương binh theo dòng sông Cánh Hòm từ Vĩnh Linh, Gio Linh vào với chiến trường ác liệt, trong đó có Thành Cổ Quảng Trị. Câu chuyện từ khoảng nửa thế kỷ trước lại kết nối với hôm nay ngay giữa làng quê duyên nợ với dòng sông Cánh Hòm từ hàng trăm năm trước. Bà Hoàng Thị Chẩm, một người dân nơi đây nhớ lại (băng)

   Vùng quê này vẫn nuôi dưỡng nhiều ước mơ như phù sa con nước dâng hiến cho ruộng đồng, thôn xóm thắp lên nhiều hy vọng xanh tươi của những con người hiền lành như đất, luôn khao khát đắp xây để cuộc đời ngày một sáng tươi trong vận hội mới của quê nhà.

   Ở địa bàn xã Trung Hải còn giữ nguyên vẹn một làng chài có tên là Bách Lộc, nằm bên cạnh sông Cánh Hòm từ nhiều đời nay. Bách Lộc còn có tên trước kia là Bạch Lộc, tên chính thức bây giờ được khai sinh từ năm 1910, nghĩa là cách đây hơn một thế kỷ. Một làng quê sông nước đã từng tồn tại và nương tựa dòng sông trải qua những vật đổi sao dời nhưng vẫn gần như vẹn nguyên cho đến hôm nay. Những người dân ở đây vẫn thủy chung với nghề chài lưới, với những con thuyền nhỏ bé nhưng bền bỉ theo thời gian như những vật gia truyền từ đời này sang đời khác. Mỗi lần họ ra sông với con thuyền là mỗi lần họ được tắm mình trong không gian thoáng đãng, là mỗi lần họ được quyền gieo hy vọng trên những vật dụng đánh bắt cá tôm cho cuộc mưu sinh của những cư dân vạn chài chân chất như chính đất và nước của quê nhà.

   Theo chân người dân Bách Lộc trên những con thuyền, bạn sẽ thấy cuộc đời vừa quen vừa lạ và nhiều điều thú vị của sông nước Cánh Hòm mở ra trước mắt, giúp cho những trải nghiệm có vẻ bình thường nhưng ẩn chứa báo điều sâu sắc, có giá trị như nhưng bài học nhân sinh mà không có sách vở nào nói hết được. Ông thầy thiên nhiên dân dã vẫn là vị sư phụ đạt đạo nhưng rất ít lời, thậm chí vô ngôn. Theo con thuyền Bách Lộc, bạn sẽ ra đến ngã ba sông Cánh Hòm gặp sông Hiền Lương, để Gio Linh chạm được Vĩnh Linh giữa trời nước mênh mang, mở ra những tầm nhìn để xóa đi những hữu hạn thường ràng buộc nhân sinh như những niêm luật sống hàng ngày. Thì ra sông gặp được sông cứ như người gặp được người, bạn bè thâm giao lại có dịp cầm tay tri kỷ. Thiên nhiên cũng có những mối tình bền chặt, không ồn ào nhưng chính nó đã tạo đà cho mỗi con người, cho nhiều con người được có dịp khám phá chính mình và người khác, được sống và cảm nhận đầy đủ hơn hạnh phúc và cả những khổ đau của mỗi phận người, nhìn thấy những góc khuất và cả những điều mới lạ từ bà mẹ tạo hóa vĩ đại mà khiêm nhường vô tận.

   Rời xã Trung Hải, chúng tôi đi vòng ra huyện Vĩnh Linh để có thể quan sát đoạn cuối của dòng sông Cánh Hòm gặp sông Hiền Lương từ một hướng khác. Vì như vậy sẽ có cái nhìn đa diện, đa chiều về hành trình của một dòng sông có số phận khá lạ kỳ trên vùng quê Quảng Trị. Từ phía bắc con sông Hiền Lương nổi tiếng cả thế giới có thể nhìn thấy ngã ba, nơi mà con sông Cánh Hòm gặp con sông Hiền Lương, để rồi hòa chung dòng nước chạy ra biển Cửa Tùng, gặp Biển Đông mênh mông. Cả một vùng trời nước, đất đai trải dài trong tầm mắt con người như thể muốn gởi một thông điệp thiên nhiên đến với con người. Rằng hãy yêu quý, giữ gìn những dòng sông như bảo vật truyền đời vô giá để có thể chung sống hòa thuận với thiên nhiên. Đó cũng là đạo lý trên thuận lẽ trời, dưới hợp lòng người mà cuộc sống hối hả hôm nay, nhiều khi nhân danh văn minh mà con người lãng quên ngoại vật quanh mình. Bài học từ câu chuyện dòng sông Cánh Hòm chắc chắn còn nhiều trang chưa viết hết lên trên mặt đất quê nhà nhưng chắc chắn sẽ vô cùng hữu  ích nếu chúng ta biết cách lắng nghe và cảm nhận.

  Những làng quê như Xuân Lương, Bách Lộc sẽ còn gợi lên nhiều cảm xúc thân thương trên mảnh đất Gio Linh yêu dấu.